Nauczyciel i uczeń w polskiej szkole – prawa, obowiązki i odpowiedzialność

Relacje między nauczycielami a uczniami są złożone. Prawo precyzuje ich wzajemne prawa i obowiązki. Zobacz, co musisz wiedzieć o zasadach w szkole. Poznaj uprawnienia nauczyciela i ucznia. Dowiedz się, za co odpowiadają obie strony.

Prawa ucznia a autorytet nauczyciela

W polskiej szkole często dominuje autorytet nauczyciela. Czasami jest on ważniejszy niż litera prawa. Prawnik Marcin Kruszewski zwraca na to uwagę. Jest on twórcą znanego profilu „Prawo Marcina”.

„Mam wrażenie, że w polskiej szkole bardziej rządzi klasycznie pojmowany autorytet nauczyciela, wynikający z tego, że starszy zawsze ma rację niż litera prawa.” – Marcin Kruszewski

Zdarzają się sytuacje łamania praw ucznia. Dotyczą one różnych obszarów życia szkolnego. Marcin Kruszewski wymienia przykład oceniania. Często miesza się oceny przedmiotowe z oceną z zachowania. To działanie niezgodne z przepisami.

„Zwrócono uwagę na bardzo różne obszary tych naruszeń praw ucznia m.in. dotyczące oceniania tj. mieszanie często ocen przedmiotowych z oceną z zachowania.” – Marcin Kruszewski

Prawo ucznia do wyrażania opinii jest fundamentalne. Jeśli uczeń boi się skrytykować nauczyciela, inne prawa stają się fikcją.

„Jeżeli uczeń boi się wyrazić swoją opinię, skrytykować działania nauczyciela czy dyrektora, to wszystkie inne prawa stają się fikcją.” – Marcin Kruszewski

Co zrobić w przypadku naruszenia praw ucznia?

• Uczniowie i rodzice powinni zgłaszać problemy do organów szkolnych.
• W przypadku sprzeczności statutu szkoły z literą prawa, można interweniować u kuratora.

Znajomość swoich praw jest kluczowa. Profil „Prawo Marcina” pomaga w ich zrozumieniu.

Odpowiedzialność ucznia w świetle prawa

Uczniowie, mimo młodego wieku, ponoszą odpowiedzialność. Jej zakres zależy od wieku ucznia. Wiek odpowiedzialności karnej dla osób pełnoletnich to 18 lat.

Osoby poniżej 17 roku życia odpowiadają przed sądem rodzinnym. Odpowiedzialność za czyny karalne dotyczy wieku od 13 do 17 lat. Uczniowie poniżej 10 roku życia nie ponoszą odpowiedzialności karnej. Mogą jednak odpowiadać w ramach statutu szkoły.

Prawo rozróżnia różne kategorie wiekowe dla odpowiedzialności prawnej.

Kategoria	Wiek
Pełnoletni	18 lat
Nieletni (czyny karalne)	od 13 do 17 lat
Nieletni (demoralizacja)	od 10 lat

Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich reguluje postępowanie. Kodeks karny określa czyny zabronione. W przypadku problemów wychowawczych możliwe są różne działania.

• Zobowiązanie rodziców do poprawy warunków wychowawczych jest jedną z opcji.
• Współpraca z poradnią psychologiczno-pedagogiczną może być pomocna.
• Uczestnictwo w terapii uzależnień lub psychoterapii bywa konieczne.

Pozorna bezkarność uczniów jest mitem. System prawny przewiduje konsekwencje. Dotyczą one zarówno czynów karalnych, jak i postępującej demoralizacji.

Wykres przedstawiający wiek odpowiedzialności prawnej w Polsce.

Obowiązki nauczyciela i jego odpowiedzialność

Nauczyciel ma jasno określone obowiązki. Wynikają one z przepisów prawa oświatowego. Karta Nauczyciela i ustawa Prawo oświatowe to kluczowe dokumenty. Artykuł 6 Karty Nauczyciela precyzuje podstawowe zadania. Artykuł 42 ustęp 2 Karty Nauczyciela mówi o czasie pracy. Artykuł 5 ustawy Prawo oświatowe także wymienia obowiązki.

Nauczyciel musi rzetelnie realizować powierzone zadania. Za uchybienia w pracy grozi mu odpowiedzialność. Może to być odpowiedzialność cywilna lub karna. Możliwa jest też odpowiedzialność porządkowa czy dyscyplinarna.

Odpowiedzialność nauczyciela za ucznia trwa w określonym czasie. Rozpoczyna się, gdy uczeń znajdzie się pod jego opieką. Kończy się, gdy opiekę przejmie inna osoba. Dotyczy to czasu lekcji, przerw, wycieczek.

Katalog obowiązków zawodowych nauczyciela jest zamknięty. Oznacza to, że nauczyciel nie jest zobowiązany do robienia wszystkiego. Przykładowo, nie musi prowadzić kół zainteresowań. Nie ma obowiązku jeździć na konkursy. Sporządzanie sprawozdań z pracy dydaktycznej nie jest jego zadaniem. Nie musi dokonywać ewaluacji szkoły. Pisanie projektów unijnych nie należy do jego obowiązków. Nie musi też sporządzać inwentaryzacyjnego spisu z natury.

W ramach 40-godzinnego czasu pracy nauczyciel wykonuje różne czynności. Część z nich jest ewidencjonowana. Inne nie wchodzą w zakres płatnych godzin. Minimalny dobowy odpoczynek pracownika wynosi 11 godzin. Wymiar pracy nauczyciela to 5 dni w tygodniu.

Oto lista przykładowych obowiązków nauczyciela:

• Realizowanie zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych. Prowadzi zajęcia określone w arkuszu organizacji szkoły. Zajęcia realizuje w obowiązkowym wymiarze godzinowym.
• Realizowanie innych zajęć wynikających z zadań statutowych szkoły. Udział w organizacji uroczystości czy wycieczek. Tych godzin pracy nie ewidencjonuje się.
• Przygotowywanie uczniów do udziału w konkursach. Realizuje zajęcia opiekuńcze i wychowawcze. Zadanie realizowane jest, jeśli statut tak przewiduje.
• Sprawowanie opieki nad uczniami w czasie przerw. Opieka dotyczy zorganizowanego pobytu ucznia. Obowiązki opieki powierza dyrektor szkoły.
• Współpraca z innymi nauczycielami. Koordynuje działania wobec tych samych uczniów. Godzin pracy nie ewidencjonuje się.
• Praca w organach szkoły. Udział w formalnych zebraniach. Godzin pracy nie ewidencjonuje się.
• Praca w szkolnych komisjach i zespołach zadaniowych. Powołuje nauczycieli dyrektor. Zespoły zadaniowe powołuje się do realizacji zadań statutowych.
• Pełnienie dodatkowych funkcji w szkole. Udział w funkcjach takich jak opiekun stażu. Tylko część funkcji jest wynagradzana.
• Współpraca z rodzicami. Udział w zebraniach z rodzicami. Godzin pracy nie ewidencjonuje się.
• Prowadzenie obowiązkowej dokumentacji. Zakres decyduje przepis prawa oświatowego. Bez podstawy prawnej nie można żądać dokumentów.
• Realizowanie zajęć związanych z przygotowaniem do lekcji. Obejmuje czynności planistyczne i organizacyjne. Brak podstawy prawnej do wymagania sporządzania planów.
• Przygotowywanie się do zajęć. Decyzja w tej sprawie należy do nauczyciela. Za realizację tych zadań nauczyciel nie jest odrębnie wynagradzany.
• Sprawdzanie i analiza osiągnięć uczniów. Decyzja należy do nauczyciela. Za te zadania nauczyciel nie jest odrębnie wynagradzany.
• Doskonalenie zawodowe. Decyzja należy do nauczyciela. Godzin udziału w szkoleniach nie rejestruje się.

Dyrektorzy szkół miewają kłopot z dyscyplinowaniem nauczycieli. Często nauczyciele nie dostają pisemnej informacji o obowiązkach. Konieczność informowania o podstawowych obowiązkach wynika z Kodeksu pracy. Artykuł 100 § 1 i 2 oraz artykuł 211 Kodeksu pracy o tym mówią. Dyrektor powinien wręczyć taką informację na początku roku szkolnego. Zakres obowiązków wymaga dostosowania do organizacji pracy.

Co wolno nauczycielowi, a czego nie?

Wielu uczniów i rodziców zadaje pytania o prawa i obowiązki. Niektóre kwestie budzą szczególne wątpliwości. Czy nauczyciel może zabrać telefon? Czy można samemu usprawiedliwiać nieobecności po osiemnastce? Prawo oświatowe i statut szkoły dają odpowiedzi.

Pełnoletni uczniowie (po ukończeniu 18 lat) mają więcej praw. Mogą samodzielnie zwalniać się z zajęć. Mogą też sami usprawiedliwiać swoje nieobecności. Nauczyciele nie mają prawa odbierać ani przechowywać telefonu ucznia bez jego zgody. W razie używania telefonu na lekcji potrzebna może być zgoda rodziców na jego rekwirowanie.

Sprawy finansowe w szkole też budzą pytania. Czy trzeba płacić składki na radę rodziców? Składki na radę rodziców są dobrowolne. Rada rodziców może gromadzić środki tylko z dobrowolnych wpłat. Szkoła nie może wymagać tych opłat.

Ocena z religii lub etyki nie wpływa na promocję do następnej klasy. Nie jest brana pod uwagę przy przepuszczaniu uczniów. Szkoła nie ma prawa wstrzymać wydania świadectwa. Dotyczy to sytuacji, gdy uczeń nie oddał książek do biblioteki. Nieoddanie książek nie jest warunkiem zdania.

Nauczyciel może wymagać wiedzy spoza podręcznika. Musi jednak omówić tę wiedzę na lekcjach. Ocena powinna odzwierciedlać wiedzę i umiejętności. Brak podręcznika nie jest podstawą do jedynki z przedmiotu.

Poniżej znajdziesz odpowiedzi na często zadawane pytania:

Kwalifikacje nauczycielskie – co się zmieniło?

Wymagania wobec nauczycieli podlegają zmianom. Nowe przepisy weszły w życie 4 października 2023 roku. Dotyczą one rozporządzenia Ministra Edukacji i Nauki z 14 września 2023 r. Zmiany dotyczą osób, które rozpoczęły studia przygotowujące do zawodu. Chodzi o studia zgodne z nowym standardem kształcenia.

Dotychczasowe wymagania pozostały dla osób z kwalifikacjami zdobytymi przed 3 sierpnia 2019 r. Określono też kwalifikacje do nauczania nowego przedmiotu. Jest nim biznes i zarządzanie.

Kwalifikacje różnią się w zależności od poziomu nauczania. Nauczyciel w szkole podstawowej i średniej potrzebuje wykształcenia kierunkowego. Nauczyciel przedszkola i klas I-III wymaga studiów pedagogicznych. Podstawowym wymogiem dla każdego nauczyciela jest przygotowanie pedagogiczne.

W klasach I-III szkoły podstawowej nie ma podziału na przedmioty. Do prowadzenia zajęć w tych klasach potrzebne są studia. Muszą one dotyczyć edukacji wczesnoszkolnej lub przedszkolnej. Istnieje aż 10 wariantów kwalifikacji dla klas I-III.

Kwalifikacje do prowadzenia zajęć w klasach I-III – 10 wariantów

Wymagane wykształcenie zależy od nauczanego przedmiotu i typu szkoły. Studia podyplomowe dla nauczycieli trwają zazwyczaj 2-3 semestry. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 25 lipca 2019 r. jest jednym z aktów prawnych. Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce z 20 lipca 2018 r. również reguluje te kwestie. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 1 sierpnia 2017 r. było wcześniejszym aktem prawnym.

„Zawód nauczyciela to jedna z najważniejszych ról społecznych.”

Nowe wymagania kwalifikacyjne mają na celu podniesienie jakości kształcenia. Ministerstwo Edukacji i Nauki odpowiada za te regulacje.

Wykres przedstawiający liczbę wariantów kwalifikacji do nauczania w klasach I-III.

Dyscyplina w klasie – rola nauczyciela i ucznia

Ład, porządek i dyscyplina są kluczowe na lekcji. Dobra dyscyplina wpływa na wyniki nauczania. Nauczyciel tworzy środowisko sprzyjające uczeniu się. Problem z dyscypliną to zachowania zakłócające nauczanie. Naruszają one też prawa innych do nauki.

J. Levin i J. F. Nolan określają problem z dyscypliną jako zachowania, które zakłócają nauczanie oraz prawa innych do nauki.

Zachowania te bywają psychicznie lub fizycznie niebezpieczne. Mogą polegać na niszczeniu własności. Komunikacja i współdziałanie nauczyciela z uczniami są bardzo ważne. Utrzymanie właściwej atmosfery staje się coraz trudniejsze.

E.C. Wragg wskazuje, że spośród czynników kryjących się pod nazwą postępowanie dydaktyczne, z efektami uczenia się najsilniej był powiązany ład klasowy.

Dyscyplina zależy od wielu czynników. Wpływa na nią rozwój intelektualny uczniów. Ważna jest też kultura osobista. Nauczyciel ma ograniczony wpływ na wielkość klasy. Nie zawsze decyduje o warunkach pracy.

Kounin wykazał, że podczas kierowania zachowaniem uczniów ważna jest nie tylko osobowość nauczyciela, co jego 'techniczne umiejętności’.

Problemy z dyscypliną często wynikają z przyczyn niewłaściwych zachowań uczniów. Dreikurs, Grunwald i Pepper badali te przyczyny. Dzieci mogą zaburzać dyscyplinę, szukając uwagi. Chcą uwagi rówieśników lub nauczyciela.

Uczniowie z zaburzeniami rozwojowymi wymagają specjalnego podejścia. Dotyczy to zaburzeń integracji sensorycznej. Obejmuje też całościowe zaburzenia rozwojowe ze spektrum autyzmu. Nadpobudliwość psychoruchowa wymaga dostosowania. Podobnie jak niepełnosprawność intelektualna.

Brak dyscypliny negatywnie wpływa na obie strony. Dyscyplina oznacza podporządkowanie się regułom. Powinna być środkiem do osiągnięcia sukcesu edukacyjnego.

Dyscyplina rozumiana jako środek jest podporządkowana zadaniom.

Dobre relacje z uczniami są kluczowe. To najistotniejszy czynnik w procesie dyscyplinowania.

Dobre relacje z uczniami są najistotniejszym czynnikiem procesu dyscyplinowania. – Maria Tuchowska

Co możesz zrobić, aby poprawić dyscyplinę w klasie?

• Wierz w swoje siły i buduj autorytet od początku.
• Wyjaśnij uczniom, czego od nich oczekujesz.
• Dobrze przemyśl i przygotuj lekcję.
• Używaj zróżnicowanych metod i form nauczania.
• Naucz dzieci systematyczności.
• Stosuj pochwały i zachęty do konkretnych działań.
• Zadawaj pytania szybko i precyzyjnie.
• Oczekuj na odpowiedź około 3 sekund.
• Zwracaj uwagę na pozytywne aspekty nawet w błędnych odpowiedziach.
• Formułuj komunikaty pozytywne, np. „Obserwuję cię i widzę, że jesteś pracowity.”
• Nawiązuj kontakt wzrokowy z uczniami.
• Ustawiaj ławki odpowiednio do metody pracy.
• Rozpoczynaj lekcje punktualnie.
• Reaguj na niewłaściwe zachowanie uczniów indywidualnie.
• Zwracaj uwagę na dobre zachowanie uczniów.
• Wydawaj polecenia spokojnym, stanowczym tonem.
• Zastanów się nad sposobami przeciwdziałania zaburzaniu dyscypliny.
• Przygotuj się na różnorodne zachowania uczniów. Naucz się je rozpoznawać.
• Pracuj nad konsekwencją w egzekwowaniu zasad.
• Stawiaj granice i respektuj cudze granice.
• Używaj języka bez przemocy w komunikacji z uczniami.
• Buduj dobre relacje z uczniami i ich rodzicami.

Pamiętaj, „Nie od razu Kraków zbudowano”. Budowanie dyscypliny wymaga czasu i wysiłku. Stosowanie języka bez przemocy, budowanie relacji i stawianie granic pomaga.

Reagowanie na agresję i obrażanie – procedury dla nauczyciela

Szkoła obserwuje coraz więcej niewłaściwych zachowań uczniów. Występuje agresja, chuligaństwo, a nawet patologia. Ministerstwo Edukacji Narodowej bada te zjawiska. Analizuje sytuacje kryzysowe, agresję i przemoc w szkołach.

Szkoła jako placówka wychowawcza musi działać. Jest zobowiązana ograniczać i eliminować niewłaściwe postawy. Nauczyciele mają obowiązek reagować. Dotyczy to wszystkich niewłaściwych i negatywnych postaw uczniów.

Co grozi nauczycielowi za obrażanie ucznia? Istnieją konsekwencje prawne i społeczne. Polski system prawny chroni uczniów. Przepisy dotyczą zniewagi czy obrażania przez nauczycieli. Obrażanie ucznia może prowadzić do postępowania dyscyplinarnego. Możliwa jest też odpowiedzialność cywilna i karna.

Skrajne przypadki przemocy fizycznej lub psychicznej to przestępstwo. Jest ono stypizowane w artykule 207 Kodeksu Karnego. Artykuł 57a Ustawy o systemie oświaty również dotyczy odpowiedzialności nauczyciela.

W przypadku obrażania ucznia przez nauczyciela można podjąć działania.

• Zgłoszenie problemu dyrektorowi szkoły to pierwszy krok.
• Możliwa jest konsultacja z prawnikiem.
• Wsparcie psychologiczne bywa potrzebne dla ucznia.

Standardy Ochrony Małoletnich to ważna procedura. Jej celem jest zapewnienie bezpieczeństwa dzieciom. Dotyczy szkół, przedszkoli i innych placówek. Obowiązek wprowadzenia Standardów wynika z ustawy. Chodzi o ustawę z 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym. Nowelizacja wprowadziła ten obowiązek.

Nowe regulacje zostały wprowadzone ze względu na dobro dzieci i dla ich ochrony.

Ważne jest przestrzeganie procedur. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich reguluje działania wobec młodych sprawców. Karta Nauczyciela określa odpowiedzialność dyscyplinarną. Znajomość przepisów jest kluczowa dla bezpieczeństwa w szkole.

Profesjonalne relacje nauczyciel-uczeń

Budowanie dobrych relacji jest podstawą pracy nauczyciela. Ważny jest profesjonalizm w komunikacji z dziećmi. Nowe przepisy, takie jak Standardy Ochrony Małoletnich, precyzują zasady. Standardy te mają na celu ochronę dzieci.

Dotyczą one wszystkich placówek pracujących z dziećmi. Obowiązek ich wprowadzenia wynika z nowelizacji ustawy. Chodzi o ustawę o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym. Standardy jasno określają zasady postępowania wobec dzieci.

Ważne jest utrzymanie profesjonalnego dystansu. Co sugerują eksperci?

• Utrzymaj profesjonalizm w komunikacji z dziećmi.
• Zachowaj otwarte drzwi podczas rozmów 'w cztery oczy’ z dzieckiem.
• Zorganizuj spotkanie poza godzinami pracy tylko po uzyskaniu zgody rodziców.
• Buduj dobre relacje z uczniami i ich rodzicami.

Nowe regulacje wprowadzono dla dobra dzieci. Mają zapewnić im większe bezpieczeństwo. Dotyczą one także liceów i techników. Standardy Ochrony Małoletnich muszą być wprowadzone w szkołach ponadpodstawowych. Organizacja wycieczki szkolnej także wymaga zgodności z nowymi Standardami.

Nowe regulacje zostały wprowadzone ze względu na dobro dzieci i dla ich ochrony.

Dobre relacje z uczniami to podstawa. Jak mówi Maria Tuchowska, są one najistotniejszym czynnikiem procesu dyscyplinowania. Profesjonalizm i szacunek budują zaufanie.

Zobacz także:

• Czas pracy nauczyciela – ile godzin pracuje pedagog?
• Urlop nauczyciela – ile dni przysługuje i kiedy można z niego korzystać?
• Za co nauczyciel nie może stawiać jedynki?
• Ile zarabia nauczyciel wspomagający? Średnie zarobki w Polsce
• Nowa emerytura dla nauczycieli od września 2024 roku